11 grudnia obchodzimy 96 rocznicę uruchomienia pierwszych pociągów pod banderą EKD. Z tej okazji przypominamy historię od powstania Kolejki poprzez obecną inwestycję po planowany rozwój spółki w przyszłości.

Warszawa jeszcze przed I wojną światową była miastem bardzo przeludnionym. Zarówno władze jak i przedsiębiorcy czy biznesmeni mieli pomysły jak zaradzić przeludnieniu Stolicy. Jednym z pomysłów była budowa podmiejskich kolei elektrycznych. Ich celem byłby dowóz mieszkańców okolicznych miejscowości do Warszawy, gdzie by pracowali lub się uczyli. Ze względu na koszty oraz przerzucanie się odpowiedzialnością między zainteresowanymi stronami, budowa kolejki pozostała jedynie w planach. W 1914 r. wybuchła I wojna światowa która skutecznie zatrzymała jakiekolwiek inwestycje w budowę nowych linii kolejowych.

5 grudnia 1918 r. powołano do życia spółkę akcyjną „Siła i Światło”. Jej akcjonariuszami zostali warszawscy i łódzcy przedsiębiorcy i naukowcy. Kapitał początkowy wynosił 10 mln marek polskich. Ciekawostką jest to, iż była to pierwsza spółka powstała w odrodzonej Polsce. Głównym jej zadaniem była pomoc w odbudowie kraju poprzez jego elektryfikację. Z czasem „Siła i Światło” zajęła się projektowaniem i budową linii kolejowych wokół Warszawy. W tym celu w 1920 r. powołano Wydział Studiów Budowy Kolei Elektrycznych, na czele którego stanął inż. Tadeusz Baniewicz.

W 1922 r. powołano do życia spółkę Elektryczne Koleje Dojazdowe, której jednym z udziałowców była Siła i Światło. EKD miało objąć sieć linii podmiejskich wokół Warszawy. W 1923 r. pozyskano finansowanie zewnętrzne w bankach w Anglii, a później w Belgii. Rok później wydano koncesję na  MJbudowę linii kolejowej z Warszawy przez Pruszków, Komorów, Podkowę Leśną, Grodzisk Mazowiecki do Żyrardowa.

W czerwcu 1925 r. w Komorowie zainaugurowano budowę linii. Prace szły jednocześnie w kierunku Warszawy i Podkowy. W związku z ograniczonymi środkami, zrezygnowano z budowy odcinka Grodzisk-Żyrardów zaś odcinek Podkowa-Grodzisk wykonano jako jednotorowy z pozostawieniem miejsca na budowę II toru w przyszłości.  Wraz z budową tej linii powstało zaplecze techniczne w  Grodzisku Mazowieckim oraz łącznik z Komorowa do stacji PKP w Pruszkowie.

W Wielkiej Brytanii w zakładach English Electric Company zakupiono 40 wagonów do obsługi linii EKD, z czego 20 było silnikowych, a 20 doczepnych. Wagony konstrukcyjnie bardziej przypominały tramwaje co było też związane z tym, iż odcinek linii w Warszawie zbudowano wg systemu tramwajowego.

Pociąg EKD podczas przejazdu z oficjelami przed rozpoczęciem regularnych przejazdów z pasażerami, Podkowa Leśna, 1927 r.

Oficjalna inauguracja przewozów pasażerskich na linii EKD odbyła się 11 grudnia 1927 r. Stację końcową w Warszawie umieszczono u zbiegu ulic Nowogrodzkiej i Marszałkowskiej. Początkowo uruchomiono 6 par pociągów, sukcesywnie zwiększając w kolejnych miesiącach liczbę połączeń. Frekwencja w pociągach byłą niska co było związane głównie ze słabo zurbanizowanymi terenami przez które biegła kolejka oraz sam przebieg linii który omijał centra miast. Kolejce dość szybko groziła upadłość gdyż finansowanie odbywało się głównie z zakupionych przez pasażerów biletów.

W związku z tym postanowiono uzyskać koncesję na dobudowę do głównej linii kilku krótkich łączników do centrów takich miast jak Grodzisk Mazowiecki, Milanówek oraz Włochy. Krańce linii ulokowano przy dworcach PKP gdzie stworzono tym samym węzła przesiadkowe.  

Pociąg EKD podczas postoju przy dworcu PKP w Grodzisku Mazowieckim.

W związku z uzyskaniem rentowności postanowiono wybudować kolejne odcinki m.in. do Błonia oraz Mszczonowa. W przypadku tej drugiej trasy rozpoczęto nawet prace budowlane (wybudowano m.in. nasypy czy kilka przepustów).

Rozwój firmy zaprzepaścił wybuch II wojny światowej. W tym czasie kolejka EKD została włączona w struktury Kolei Rzeszy Niemieckiej, zarząd pozostawiono jednak polski. Umożliwiło to zatrudnienie wielu osób które musiały się ukrywać m.in. ze względu na pochodzenie. Władze niemieckie chcąc rozwijać ten nowoczesny jak na tamten okres system transportu publicznego mocno zaczęły inwestować w zaplecze techniczne w Grodzisku Mazowieckim. Oprócz tego naprawiano tabor zniszczony podczas kampanii wrześniowej.

Wagon silnikowy EKD podczas naprawy związanej z usunięciem zniszczeń wojennych, Grodzisk Mazowiecki, 1940 r.

W okresie wojennym, w kolejce utworzyły się komórki konspiracyjne ruchów oporu, których zadaniem był przerzut broni czy akcje dywersyjne.

Ważną datą podczas wojny dla Kolejki był wybuch Powstania Warszawskiego 1 sierpnia 1944 r. Przerwano wtedy łączność z Warszawą. W godzinach nocnych podsyłano wtedy składy do Warszawy celem zawożenia walczącym powstańcom broni czy materiałów żywnościowych.  W drodze powrotnej zabierano ludność cywilną która chciała się ewakuować ze Stolicy. Akcję powtórzono kilkukrotnie, jednak w połowie sierpnia 1944 r. w związku z kurczącymi się strefami na które przejęli Powstańcy i masowym ostrzeliwaniem jadących pociągów przez Hitlerowców, zaprzestano takich akcji.

W czasie wojny, kolejka dojechała jeszcze do Warszawy podczas akcji ewakuacyjnej mieszkańców Stolicy po fiasku Powstania. Przewożono wtedy ludność do Tworek skąd w marszu pieszym kierowano ich do obozu przejściowego Dulag 121.

Wycofujące się wojska niemieckie planowały zniszczyć infrastrukturę Kolejki zaś tabor wywieźć na Zachód. Dzięki heroicznej postawie załogi EKD, w dużej mierze planów tych nie udało się zrealizować. 16 stycznia 1945 r. w związku z wysadzeniem w powietrze elektrowni w Pruszkowie, która zaopatrywała EKD w energię elektryczną, zawieszono ruch pociągów.

Władze EKD dość szybko postanowiły odbudowywać zniszczoną w czasie działań wojennych oraz infrastrukturę. Zwrócono się do PKP z prośbą o wypożyczenie parowozów do tymczasowego ciągnięcia wagonów EKD do czasu przywrócenia zasilenia w sieci trakcyjnej. Ruch pociągów od Grodziska do Opaczy wznowiono 14 lutego 1945 r. Dalej ze względu na znaczne zniszczenia infrastruktury ruch pociągów nie mógł być prowadzony.

Parowóz Od2 jedzie na czele wagonów EKD, Grodzisk Mazowiecki, 1945 r.

19 maja 1945 r. uroczyście uruchomiono kursy pociągów EKD do centrum Stolicy. Był to pierwszy system transportu uruchomiony po zakończeniu II wojny światowej na terenie Warszawy. Odbudowano także system zasilania w związku z czym zwrócono PKP wypożyczone parowozy.

Zgodnie z dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, wszystkie firmy prywatne miały zostać znacjonalizowane. Nie inaczej stało się z EKD, która ostatecznie została upaństwowiona w 1947 r. i włączona w struktury PKP. W 1951 r. zmieniono nazwę firmy na Warszawską Kolej Dojazdową.

W związku ze zniszczeniami części taboru wypożyczono kilka wagonów tramwajowych m.in. z Warszawy którymi w pierwszych latach po wojnie obsługiwano odcinek do Włoch. Rosnące potoki pasażerskie spowodowały, iż zakupiono w chorzowskich Konstalu 12 wagonów doczepnych  podobne do już eksploatowanych, na licencji angielskiej.

30 marca 1946 r. EKD uruchomiło kilkanaście linii autobusowych, których zadaniem był dowóz pasażerów do Warszawy jak i do linii Warszawa-Grodzisk. Autobusy pod szyldem EKD kursowały m.in. do Błonia, Mszczonowa, Sochaczewa czy Grójca. W 1948 r. zostały przejęte przez powstające     PKS-y.

Autobus komunikacji pomocniczej EKD oraz wagon silnikowy EKD, Warszawa 1946 r.

W okresie PRL-u, zaniechano inwestycji w kolejkę, dopiero na przełomie lat 60 i 70 XX w. zmodernizowano infrastrukturę oraz wymieniony tabor na zespoły trakcyjne serii EN94 z PaFaWagu Wrocław. Jedyne zmiany w zakresie zmian przebiegu następowały od końca lat 50 i dotyczyły tzw. odcinków miejskich. Najsampierw, bo w lutym 1957 r., skrócono linię na terenie Warszawy – do przystanku Warszawa Chałubińskiego.

Wagony EN80 na stacji Chałubińskiego, Warszawa 1955 r.

W 1963 r. rozpoczęto wycofywanie pociągów WKD z ulic Warszawy. Skierowano je do wykopu linii średnicowej. Oficjalna inauguracja przejazdu pociągami WKD wraz z otwarciem przystanku Warszawa Ochota WKD oraz stacji końcowej Warszawa Śródmieście WKD, nastąpiło 7 grudnia 1963 r. W 1966 r. zlikwidowano odcinek miejski do stacji PKP w Grodzisku Mazowieckim zaś 7 listopada 1971 r. pociągi WKD przestały dojeżdżać do Włoch. W 1972 r. nastąpiła likwidacja odcinka do dworca PKP w Milanówku. Skrócono przebieg tej linii do przystanku Milanówek Graniczna. Prace te uzupełniono o kompleksowy remont trasy z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego. Ostatnia ze zmian przebiegu miała miejsce 1 stycznia 1975 r. kiedy to wycofano całkowicie pociągi WKD z ulic Warszawy wraz ze zmianą przebiegu i budową nowych przystanków: Warszawa Aleje Jerozolimskie, Warszawa Reduta Ordona oraz Warszawa Zachodnia WKD.

Wagon EN80 na nowej stacji Warszawa Śródmieście WKD, 1965 r.

Pod koniec 1968 r. do WKD dotarł pierwszy nowoczesny elektryczny zespół trakcyjny serii EN94. Został wyprodukowany w zakładach PaFaWag Wrocław. Był on pojazdem testowym, w trakcie którego zbierano opinie wśród załogi jak i pasażerów przed rozpoczęciem produkcji seryjnej. W 1971 r. wyprodukowano pojazd EN94-02 zaś w 1972 r. ruszyła produkcja seryjna EZT serii EN94. Łącznie dostarczono 40 takich pociągów. Pozwoliło to wycofać wszystkie wagony EN80. Do celów muzealnych przeznaczono wagon EN80-16.

Zespół EN94-01 na szlaku, Podkowa Leśna 1970 r.

Zespół EN94-28 na przystanku Warszawa Raków, 1980 r.

W 1985 r. zbudowano nowy budynek administracyjny na terenie siedziby WKD w Grodzisku oraz nową halę przeglądowo-naprawczą. W miesiącach wakacyjnych w latach 1988-1989 r. miał miejsce kolejny generalny remont torów. W 1995 r. na odcinku milanowskim miała miejsce ostatnia ingerencja w przebieg linii WKD. Polegał on na skróceniu tego odcinka do przystanku Milanówek Grudów.

Budowa nowej hali przeglądowo-naprawczej, Grodzisk Mazowiecki, 1980 r.

Po przemianach demokratycznych w 1989 r. kolejkę postanowiono wydzielić ze struktur Polskich Kolei Państwowych i rozpoczęto proces usamorządowienia spółki, który zakończył się w 2007 r. Obecnie WKD należy do Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego oraz sześciu gmin leżących po trasie Kolejki (Grodzisk Mazowiecki, Milanówek, Brwinów, Podkowa Leśna, Pruszków, Michałowice).

W 2002 r. nastąpił rebranding spółki. Pociągi pomalowano w nowe barwy, rozpoczęto remonty peronów. Na terenie spółki powstała też Izba Tradycji EKD/WKD w której zgromadzono liczne pamiątki oraz zdjęcia. Najcenniejszym eksponatem Izby jest wagon motorowy EN80-16.

EN94-35 w nowym malowaniu, Milanówek Grudów, 2005 r.

W 2004 r. Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego zakupił w PESIE Bydgoszcz nowoczesny EZT serii EN95 specjalnie dla WKD. Skład wyróżniał się jednoprzestrzennością oraz nowoczesnym designem. Kolejny nowy tabor zakupiono w PESIE w 2012 r. Zakupiono wtedy 14 sztuk EZT. Pojazdy te różniły się od pociągu EN95 tym iż były złożone z dwóch wieloczłonów. Taka zmiana wynikała z charakterystyki linii WKD, głównie ze względu na ciasne łuki na terenie zaplecza w Grodzisku Mazowieckim. Planowano wtedy wycofać EZT serii EN94 co jednak ostatecznie nastąpiło w maju 2016 r. kiedy to zaczęto dostarczać nowoczesne EZT serii EN100.

EN95-01 na szlaku, Kanie Helenowskie, 2005 r.

Zespoły serii EN97 na stacji Komorów, 2016 r.

28 maja 2016 r. miało miejsce przełączenie napięcia w sieci trakcyjnej z 600V na 3000V. Przebudowano wtedy też specjalnie pojazd EN95, pociągi serii EN97 od samego początku miały możliwość zasilania pod napięciem 3000V zaś najnowsze pociągi EN100 były już dostosowane tylko wyższego napięcia.

Zespoły serii EN100 na stacji Grodzisk Mazowiecki Radońska, 2017 r.

Ostatnie lata to modernizacja insfrastrktury kolejowej. Zmodernizowano kilka przepustów (m.in. w Granicy) oraz kilka przejazdów kolejowych. Wyremontowano tory od Warszawy do Podkowy oraz od Podkowy do Milanówka. W maju 2022 r. rozpoczęto inwestycję polegającą na budowie II toru na odcinku Grodzisk Mazowiecki Radońska-Podkowa Leśna Główna wraz z modernizacją istniejącego toru oraz infrastruktury peronowej. Po obu torach pociągi pojechały po raz pierwszy 10 grudnia 2023 r. Docelowo cała linia WKD ma być przebudowana według standardu zastosowanego przy przebudowie odcinka z Podkowy do Grodziska.

Zespół EN97-012 na nowo oddanym przystanku Grodzisk Mazowiecki Okrężna, 2023 r.

W listopadzie 2022 r. przeniesiono Izbę Tradycji w budynku przy stacji Grodzisk Maz. Radońska do starej hali elektrowozowni EKD z 1927 r. Oprócz licznych pamiątek i zdjęć, można tam znaleźć zabytkowy tabor w skład którego wchodzą wagon motorowy EN80-16, elektryczny zespół trakcyjny EN94-40, wagon-platforma z 1888 r. oraz lokomotywa spalinowa 409Da-786.

Lokomotywa 409Da-786 w nowej Izbie Tradycji, Grodzisk Mazowiecki, 2023 r.

W najbliższych latach Spółka zamierza zakupić od 3 do 5 nowych pociągów oraz dostosowywać infrastrukturę kolejową do najnowszych standardów.